W ostatni piątek września niebo nad Czorsztyńskim Morzem zasnute było tak samo jak pięć lat temu. Z nieba siąpił - tak jak wtedy - deszcz. Tyle tylko, że mniejszy. Było chłodno. Góry dymiły po swojemu, jak zawsze. Tak czorsztyńska zapora świętowała swój pierwszy okrągły jubileusz pięciolecie.

Najmłodsza zawodowa elektrownia wodna nam się już co nieco zestarzała. Przez ten czas wpisała się jednak na stałe w tutejszy pejzaż. Nikt już przykuwał się łańcuchami i nie naśladował Rejtana. Dwukrotnie ratowała mienie i życie tutejszej ludności przed powodzią. Już w dniu oddania, kulminacja fali powodziowej wpływająca do zbiornika czorsztyńskiego o wielkości 1400 metrów sześciennych na sekundę została zredukowana do odpływu rzędu 600 metrów sześciennych. Spłaszczenie fali powodziowej uchroniło wiele zabudowań, a być może i istnień ludzkich w dolinie Dunajca i Wisty poniżej stopnia w Sromowcach. Podobny egzamin przyszło jej zdać po raz wtóry rok temu.

Mądrość ojców

Już w 1904 roku w umysłach twórców zagospodarowania górnego Dunajca pojawiła się koncepcja energetycznego wykorzystania potencjału wód. W 1919 r. profesor Gabriel Narutowicz zaopiniował na wniosek Ministra Robót Publicznych projekty zbiorników na karpackich dopływach Wisły. Decyzje o budowie zbiorników w Rożnowie i Czorsztynie zapadły w 1934 roku. Roku, który byt świadkiem największej powodzi XX stulecia w tym rejonie. Studia dla budowy zapory w Niedzicy zostają wznowione po wojnie, już w roku 1946. Po przeprowadzeniu szeregu badań i opracowaniu koncepcji i założeń, przyjęto w roku 1964 Uchwałą Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów wariant z budową zapory betonowej. W latach 1971-1972 następuje aktualizacja założeń techniczno–ekonomicznych dla całości przedsięwzięcia wprowadzając do realizacji zaporę typu ziemnego. W roku 1975 rozpoczęto budowy obiektów hydrotechnicznych zespołu zbiorników. W trakcie realizacji, w latach 1977-1978 wprowadzono zmianę koncepcji uszczelnienia zapory ziemnej w Niedzicy na centralny rdzeń z gliny zamiast ekranu asfaltowego i dokonano wyboru dwóch turbozespołów odwracalnych typu Deriaza produkcji CKD Blansko o łącznej mocy 92 MW. Przegrodzenie koryta Dunajca w Niedzicy i przepuszczenie jego wód przez sztolnie energetyczno-spustowe nastąpiło w listopadzie 1988 roku. W roku 1994 ukończono budowę zbiornika wyrównawczego Sromowce Wyżne i uruchomiono elektrownię Sromowce wyposażoną w cztery turbozespoły Flyghita produkcji szwedzkiej o mocy łącznej 2,1 MW. 9 lipca 1997 roku był dla realizowanego przedsięwzięcia historyczną datą oddania do eksploatacji Zespołu Zbiorników Wodnych Czorsztyn Niedzica Sromowce Wyżne z jednoczesnym przepuszczeniem przez zaporę fali kulminacyjnej. Już w momencie oddania do użytku potwierdziła się słuszność decyzji naszych ojców co do konieczności ujarzmienia górnego Dunajca poprzez budowę zbiorników retencyjnych. Słuszność, która przez cały okres budowy, a zwłaszcza w latach osiemdziesiątych, miała wielu przeciwników, a spektakularne, nagłaśniane przed społeczeństwem „akcje zielonych” zakłócały proces budowy.

W zgodzie z przyrodą

Twórcom zbiorników towarzyszyła świadomość szczególnych wartości przyrodniczych regionu, która miała istotny wpływ na przyjęte rozwiązania dotyczące koncepcji zbiornika, jego wielkości, zasad gospodarki wodnej oraz przedsięwzięć proekologicznych podejmowanych w ramach inwestycji. Zrezygnowano między innymi z korzystnej energetycznie koncepcji budowy zapory ze sztolnią do Tylmanowej, która ograniczałaby zrzut wody do przełomu pienińskiego. Realizacja tego wariantu miałaby ujemny wpływ na przyrodę oraz utrudniałaby spływ przełomem Dunajca, który jest znaną od dziesięcioleci atrakcją turystyczną w Polsce i na świecie. Przyjęte do realizacji rozwiązanie gwarantuje zachowanie odpowiednich przepływów w przełomie pienińskim zarówno minimalnych, jak również wezbrań nie powodujących strat gospodarczych, ale niezbędnych dla utrzymania naturalnego stanu roślinności w dolinie rzeki.

Restytucja niepylaka

Korzystną dla ekologii była tez zmiana zapory betonowej na ziemną, co pozwoliło skarpę zapory od strony odpowietrznej zagospodarować roślinnością i porostem traw właściwym dla łąki pienińskiej, z jednoczesnym utworzeniem stanowiska dla najpiękniejszego z motyli pienińskich – niepylaka apollo. Właściwe utrzymanie skarpy zapewnia zainstalowany system nawadniania. W trakcie realizacji inwestycji wykonano w czaszy zbiornika czorsztyńskiego usypisko w formie sztucznej wyspy zwanej ptasią, stanowiącą ostoję dla ptactwa wodnego. Przy zbiorniku Sromowce wykonano stawy rozrodcze dla płazów, a brzegi obu zbiorników otoczono pasem zieleni ochronnej. Niezwykle istotne znaczenie miała też decyzja rozszerzająca zakres inwestycji o budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków w miejscowościach leżących w obrębie zbiorników, co doprowadziło do znacznej poprawy czystości wód. Dla zapewnienia trwałości dziedzictwa kulturowego zgromadzonego w Niedzicy, Czorsztynie, Frydmanie i Dębnie wykonano zabezpieczenia obu wzgórz zamkowych, zaporę boczną we Frydmanie oraz obwałowanie przeciwpowodziowe w Dębnie. Występujące w tych miejscowościach zabytki o niezwykłej wartości artystycznej i muzealnej zostały wyposażone w aparaturę kontrolno – pomiarową i monitoring zmian klimatu. Odziedziczone po twórcach zbiorniki wodne zobowiązują do prowadzenia dalszych działań ekologicznych na rzecz regionu wpisane zostały na trwałe do strategii ekologicznej firmy zarządzającej zbiornikami wodnymi i produkcją energii elektrycznej. Strategia ta wynika z przyjętej zasady ścisłego łączenia działalności komercyjnej z działalnością proekologiczną. Prowadzenie skojarzonej gospodarki energetyczno–wodnej pozwala ochronić dolinę Dunajca przed skutkami powodzi i uniknąć tragedii ludzkiej. Chroni też atmosferę przed szkodliwą emisją zanieczyszczeń, do których doszłoby w przypadku wytwarzania energii w elektrowniach konwencjonalnych.

22 lata budowy

5-letni okres eksploatacji, w tym dwa wezbrania w latach 1997 i 2001, byt swoistym egzaminem dla obiektów, urządzeń i ludzi tu pracujących. Prowadzona w trakcie eksploatacji kontrola techniczna obiektów potwierdza dobry stan obiektu.
- Jednak postęp techniczny, jaki dokonał się w ciągu tego czasu zmusza nas – mówi inż. Jacek Młodkowski, prezes Zarządu Zespołu Zbiorników Wodnych Czorsztyn-Niedzica-Sromowce Wyżne S.A. – do modernizacyjnych zainstalowanych urządzeń w celu utrzymania nowoczesnego profilu działania. Wprowadzony system sekwencyjnego sterowania odwracalnymi turbozespołami w elektrowni pozwala sprostać wyzwaniom, jakie niosą przemiany na rynku energetycznym. Zainstalowane turbozespoły produkują energię z przepływu naturalnego i pracy pompowej, oraz spełniają rolę regulacyjną w systemie energetycznym. Powyższy układ stwarza możliwości regulacyjne z dostosowaniem się do nagłych zmian w systemie energetycznym, takich jak obciążenia i odciążenia. Zamontowane urządzenia zezwalają na samostart turbozespołów w wypadku awarii systemu energetycznego i braku zasilania z zewnątrz, co pozwala zasilić innych wytwórców energii. Przykładem tego byty przeprowadzone dwie udane próby samostartu z uruchomieniem elektrowni Skawina. Dla ochrony miejscowości Frydman przed spiętrzonymi wodami zbiornika czorsztyńskiego, kluczowe znaczenie mają zainstalowane pompy w wale ochronnym. Dla zapewnienia ciągłości zasilania pompowni ułożono w czaszy zbiornika czorsztyńskiego kabel 15 kV niezależny od systemu energetycznego wraz ze światłowodem, umożliwiającym sterowanie i monitoring zainstalowanych urządzeń pompowych. Wykorzystując ułożony kabel uzyskano także możliwość zasilania w energię elektryczną obszarów położonych na lewym brzegu jeziora, które do tej pory nie byty uzbrojone w sieć energetyczną. Niezależnie od produkcji energii elektrycznej i utrzymania obiektów hydrotechnicznych, dbamy o należyty stan zbiorników i ich otoczenie. Dunajec i Białka zasilając wodami zbiornik czorsztyński nanoszą w trakcie wezbrań powodziowych spore ilości śmieci i zanieczyszczeń. Dla utrzymania czystości wód i obrzeży zbiorników corocznie wydajemy znaczne środki na czyszczenie, zbieranie, segregowanie i wywóz zanieczyszczeń, mimo, że nie jesteśmy ich producentem. Podobny problem dotyczy również potoku Niedziczanka i zbiornika sromowieckiego. Dla ochrony wód przed potencjalnym zanieczyszczeniem, stosujemy ekologiczne oleje biodegradowalne. W okresie migracji płazów zakładamy płotki z siatki uniemożliwiające wędrówkę płazów przez ciągi komunikacyjne.

150 gigawatogodzin rocznie

Elektrownia ZZW Niedzica S.A. produkuje rocznie średnio 150 GWh czystej ekologicznie energii elektrycznej. Dla utrzymania wysokiego standardu jakości produkowanej w EW Niedzica energii nastąpi w przyszłości potrzeba modernizacji regulatorów obrotów z układu analogowego na układ cyfrowy. W celu precyzyjnego wykorzystania potencjału wodnego zachodzi też potrzeba wprowadzenia nowoczesnego systemu dokładnego opomiarowania przepływu wody zarówno przez elektrownię Niedzica jak i Sromowce oraz odwzorowania poziomów górnego i dolnego zbiornika. Dotyczy to również pomiaru w systemie „on-line” energii pobranej na potrzeby własne oraz dostarczonej do sieci. Działalność na tak rozproszonym obszarze jak Niedzica, Sromowce, Frydman, Dębno, a w przyszłości Łączany i Smolice, wymaga nowoczesnego powiązania w niezależną sieć komputerową i teletechniczną wyposażoną w niezawodne systemy zabezpieczające.

Coś dla turystów

Przed zaporą bardzo się broniono. Dzisiaj Czorsztyńskie Morze stanowi dodatkową atrakcję turystyczną i miejsce wypoczynku dla mieszkańców Śląska i Krakowa. W 1999 roku powołano Oddział Usług Hotelarsko–Turystycznych. Przekwalifikowano hotel robotniczy pozostały po budowniczych nad potokiem Niedziczanka, gdzie po modernizacji uzyskano 104 miejsca noclegowe. Poniżej zapory w Sromowcach Wyżnych na Polanie Sosny przeniesiono i odrestaurowano Chatę z Łapsz Niżnych. Perłą Polany Sosny jest jednak XVIII wieczny Dwór Modrzewiowy z Grywałdu, którego wnętrze zaadaptowano na restaurację serwującą oryginalne dania kuchni polskiej i węgierskiej. W ubiegłym roku uruchomiono Dom Wycieczkowy położony na południowym nasłonecznionym stoku góry Tabor z widokiem na jezioro sromowieckie, Pieniny, Zamagurze Spiskie i Tatry. Co roku - 15 sierpnia odbywają się regaty o zieloną wstęgę jeziora czorsztyńskiego sponsorowane oczywiście przez Zespół Zbiorników Wodnych.

Tekst i zdjęcia: Jacek Balcewicz