Niebezpieczny odpad czy cenny surowiec?

Janusz Jakóbiec, Grzegorz Wysopal
Instytut Technologii Nafty w Krakowie

Ochrona środowiska jest jednym z najważniejszych zadań, przed jakimi stanęliśmy u progu XXI w. Zagadnienia ekologiczne wywierają coraz większy wpływ na funkcjonowanie przemysłu motoryzacyjnego i rafineryjnego. Dynamiczny rozwój motoryzacji w Polsce wymusza dostarczanie na rynek coraz większej ilości paliw, olejów smarowych i płynów eksploatacyjnych.
Jednym z elementów wpływających na sprawność i trwałość pojazdów samochodowych oraz maszyn jest stosowanie najwyższej jakości środków smarowych. Ich wysoka jakość wpływa na wydłużenie okresu eksploatacji, a tym samym na obniżenie podaży świeżych olejów smarowych.

Istniejącą strukturę rynku środków smarowych i potencjalne zasoby olejów przepracowanych (zwanych też odpadowymi) kształtuje poziom technologiczny, stan liczebny i struktura parku samochodów oraz maszyn. Udział grup asortymentowych środków smarowych w kraju w najbliższych latach zmierza do modelu europejskiego stanowiącego:
- 50 proc. udziału olejów smarowych dla motoryzacji;
- 50 proc. udziału olejów smarowych dla przemysłu.
Do niedawna wskaźnik zużycia produktów naftowych na mieszkańca kraju w opinii wielu specjalistów był synonimem dobrobytu. Wraz z produkcją paliw, środków smarowych i płynów eksploatacyjnych rośnie jednak ilość odpadów. Produkty te wywołują niekorzystne skutki w środowisku poprzez zwiększoną emisję do atmosfery szkodliwych składników spalin oraz skażenie gleb i wód gruntowych znaczącą ilością przepracowanych olejów silnikowych, przekładniowych, hydraulicznych i amortyzatorowych oraz płynów eksploatacyjnych.
Badania laboratoryjne olejów smarowych przepracowanych przeprowadzone w Instytucie Technologii Nafty w Krakowie wykazały ich podwyższoną aktywność kancerogenną. W olejach tych znajduje się szereg związków chloru i fosforu oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) i benzo(a)pirenu [B(a)P], powodujących zaburzenia układu ochronnego i choroby nowotworowe.
Szczególnym zagrożeniem dla środowiska jest niekontrolowane pozbywanie się olejów smarowych przepracowanych. Produkty te zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z 27 kwietnia 2001 r. w sprawie katalogu odpadów z wyodrębnieniem odpadów niebezpiecznych (Dz. U. nr 62, poz. 628, znowelizowane Dz. U. nr 112, poz. 1206 z 27 września 2001 r.) są zaliczane do odpadów niebezpiecznych. Odpady niebezpieczne środków smarowych należy poddawać recyklingowi poprzez powtórne wykorzystanie, bądź utylizować.
Problematyka zagospodarowania olejów przepracowanych ma również aspekt ekonomiczny. Zastosowanie recyklingu pozwala na odzyskanie 600-700 kg wartościowego smarującego oleju bazowego z 1000 kg oleju przepracowanego. Natomiast w procesie przeróbki z 1000 kg ropy naftowej uzyskuje się zaledwie 100-150 kg olejów smarowych. Z tego porównania wynika, że 1 t oleju smarującego zastępuje ok. 5-6 t ropy naftowej.
Chcąc w przybliżeniu określić skalę problemu zagospodarowania olejów przepracowanych w kraju, należy na wstępie określić potencjalny możliwy ich odzysk oraz stworzyć sprawny system skupu. Rozwiązanie tego typu problemów można osiągnąć poprzez regulacje prawne, właściwą organizację i dobre zasady finansowania zbiórki. Jednym z istotnych elementów w procesie zagospodarowania olejów przepracowanych są koszty transportu, które można obniżyć poprzez zorganizowany system zbiórki. Niesprawny obecnie system organizacji zbiórki oraz nieatrakcyjne ceny pozyskania tych olejów powodują ciągły spadek ich skupu.

Polska a UE
Podstawowym dokumentem regulującym gospodarkę olejami odpadowymi w krajach Unii Europejskiej jest Dyrektywa Rady Nr 75/439/EWG z 16 czerwca 1975 r., znowelizowana przez Dyrektywę Rady Nr 87/101/EWG z 22 grudnia 1986 r. Na podstawie tych przepisów poszczególne kraje Wspólnoty wprowadzają wewnętrzne uregulowania prawne dotyczące organizacji i finansowania zbiórki, a także zagospodarowania i unieszkodliwiania olejów przepracowanych.
Zgodnie z interpretacją organizacji firm europejskich CONCAWE (CONservation of Clean Air and Water in Europe) definicja olejów przepracowanych zawarta w Dyrektywie brzmi: „oleje odpadowe rozumiane są jako oleje smarowe lub oleje przemysłowe, które utraciły zdolność zastosowania w sposób, do którego były pierwotnie przeznaczone i które nie są przyporządkowane puli odpadów pochodzących z rafinerii nafty”.
Taka interpretacja wyraźne rozgranicza odpady pochodzenia poeksploatacyjnego od odpadów pochodzenia poprodukcyjnego. Dyrektywa Rady nr 91/689/EWG z 12 grudnia 1991 r. wraz z uzupełnieniem nr 94/31/EC z 27 czerwca 1994 r. wprowadziła definicję odpadów niebezpiecznych jako odpadów wyspecyfikowanych na specjalnej liście (Decyzja Rady nr 94/904/EC z 22 grudnia 1994 r.) lub odpadów wytypowanych przez kraje członkowskie jako substancje posiadające niebezpieczne właściwości, wyszczególnione w Aneksie III Dyrektywy.
W świetle tych przepisów, oleje odpadowe zostały zakwalifikowane jako odpady niebezpieczne ze względu na fakt wyspecyfikowania ich na specjalnej liście, niezależnie od tego, czy zostaną im przypisane właściwości niebezpieczne, wyszczególnione w Aneksie III. Zgodnie z założeniami Dyrektywy, niebezpieczne odpady muszą być odrębnie traktowane w stosunku do innych odpadów w zakresie ewidencji, zbiórki i dalszego nimi dysponowania.
Polska ustawa o odpadach z 27 kwietnia 2001 r. definiuje oleje odpadowe bazując na definicji stosowanej w krajach Unii: „przez oleje odpadowe rozumie się wszystkie oleje smarowe lub przemysłowe, a w szczególności zużyte oleje z silników spalinowych i oleje przekładniowe, a także oleje smarowe, oleje do turbin i oleje hydrauliczne (...)”.
Doprecyzowanie pojęcia olejów odpadowych, uwzględniające obowiązującą Polską Klasyfikację Wyrobów i Usług (PKWiU), zostało zawarte w ustawie z 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej, w której jako oleje odpadowe przyjęto odpad poużytkowy z olejów smarowych - PKWiU - 23.20.18 (z wyłączeniem 23.20.18-0l, 23.20.18-09.10).
Powyższe doprecyzowanie jest bardzo istotne, ponieważ określa konkretne rodzaje olejów odpadowych jako odpadów powstałych w wyniku użytkowania konkretnych rodzajów (wyszczególnionych poniżej) olejów smarowych objętych PKWiU i umożliwia szacowanie ilości tego odpadu, które należy zebrać i zagospodarować.

Definicję olejów przepracowanych podaje krajowa norma PN-C-96050 „Oleje przepracowane”. Brzmi ona następująco: „oleje przepracowane są to oleje pochodzenia naftowego lub estrowego, które w czasie stosowania utraciły swoje właściwości użytkowe i nie mogą być dłużej stosowane w zakresie, do którego były pierwotnie przeznaczone”.
W cytowanej normie PN-C-96050 rozróżnia się trzy rodzaje olejów przepracowanych:
- oleje elektroizolacyjne, oleje do sprężarek chłodniczych;
- oleje turbinowe;
- pozostałe oleje smarowe, z wyjątkiem olejów emulgujących i natłuszczanych.
Klasyfikacją obejmującą oleje odpadowe jest wspomniana wcześniej Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług, przyjęta na wzór stosowanej w Unii Europejskiej Klasyfikacji Działalności i zastępująca Systematyczny Wykaz Wyrobów, zwany potocznie SWW.
Dla uzyskania spójności tej pozycji z podziałem olejów odpadowych na grupy zgodnie z normą PN-C-96050, klasyfikację według PKWiU rozszerzono w sposób następujący:
23.20.18-09.1- oleje odpadowe - przepracowane;
23.20.18-09.11 - oleje odpadowe - przepracowane, w tym elektroizolacyjne i sprężarkowe;
23.20.18-09.12 - oleje odpadowe - przepracowane, turbinowe;
23.20.18-09.13 - oleje odpadowe - pozostałe (z wyjątkiem emulgujących i natłuszczających).
W oparciu o cytowane zapisy, do oszacowania potencjalnych zasobów tego odpadu należy przyjąć następującą definicję olejów odpadowych, która w poprawnym sformułowaniu technicznym powinna brzmieć: „oleje przepracowane są to oleje smarowe: silnikowe, przemysłowe i specjalne, które w czasie stosowania utraciły swoje właściwości użytkowe i nie mogą być dłużej stosowane w zakresie, do którego były pierwotnie przeznaczone”. Ta definicja jest praktycznie zbieżna z definicją olejów odpadowych zawartą w ustawie o odpadach oraz o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz opłacie produktowej i opłacie depozytowej z 11 maja 2001 r. (Dz. U. nr 63, poz. 639 i klasyfikacji PKWiU).
Natomiast zarówno dotychczasowe rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r., jak i kolejne z 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów z wyodrębnieniem odpadów niebezpiecznych oraz sposobu klasyfikowania odpadów, wprowadzają do klasy „oleje odpadowe” różne grupy i rodzaje odpadów, nie mieszczące się w definicji olejów odpadowych rozumianych jako oleje przepracowane i nie posiadających odpowiednika wyrobu objętego klasyfikacją PKWiU.

Kto zbiera?
Biorąc pod uwagę, że Polska jest importerem ropy naftowej, celowe jest podkreślenie obowiązku racjonalnego gospodarowania tymi surowcami. W Polsce istnieje już spora grupa zarejestrowanych podmiotów gospodarczych, trudniących się zbiórką i ewentualnie wstępną obróbką olejów odpadowych. Liderem na polskim rynku jest sieć RAN, pracująca dla Rafinerii Nafty Jedlicze, właściciela kompleksowej instalacji do regeneracji olejów odpadowych. Rafineria Jedlicze zorganizowała 21 baz zbiórki funkcjonujących w ramach 14 spółek, z których każda posiada przydzielony jej teren działania. Obok zespołu baz Rafinerii Jedlicze funkcjonują także inne podmioty, jak Rafineria Nafty Glimar w Gorlicach, Rafineria Trzebinia, Petroteam i Macar, których działalność gospodarcza jest ukierunkowana na przemysłowe wykorzystanie olejów odpadowych.

Powiązania pomiędzy podmiotami zajmującymi się trudniącymi się przerobem olejów odpadowych, a podmiotami, które działają w zakresie zbiórki, przedstawiają się następująco:

Podmioty przerabiające Podmioty zbierające
Rafineria Jedlicze S.A. Sieć RAN, dostawcy indywidualni
Rafineria Glimar S.A. Dexpol, RAL, Techmet, Ekoserwis, Multiserwis, Ekoenergia, Bartek
Rafineria Jasło S.A. RAL, BEPAX
Rafineria Trzebinia S.A. Dexpol, Best, Mega, Pertoprofit, Naftol, Tankpol, Telkaz
Mercar Sp. z o.o.
Lafrage Cenemt Polsca S.A. Bielawy

Podmioty zbierające posiadają zróżnicowany potencjał, różne wyposażenie i zwykle powiązane są umowami z odbiorcami. Należy dodać, że funkcjonują również indywidualni użytkownicy działający na własne, lokalne potrzeby (np. zagospodarowanie poprzez spalanie).
Dla zwiększenia efektywności zbiórki olejów przepracowanych w kraju konieczna jest właściwa organizacja i rozbudowa zaplecza technicznego zbiórki, zwłaszcza w zakresie odzysku tych olejów od indywidualnych użytkowników. Dla pełnego uporządkowania funkcjonującego systemu zbiórki olejów przepracowanych i konieczności dostosowania do zasad obowiązujących w Unii Europejskiej, oprócz dokonywanej inwentaryzacji i szczegółowej analizy w przypadku segmentowania tych olejów, nowa ustawa o odpadach wyjaśnia, kim są wytwórcy i posiadacze odpadów. Zagadnienie olejów przepracowanych jest tematem interdyscyplinarnym, trudno więc wskazać jedną instytucję, urząd czy przedsiębiorstwo mogące skoordynować działania w tym zakresie. W krajach uprzemysłowionych zagadnieniem tym zajmują się stowarzyszenia producentów, ekologów i samorządów.
W przyjętym w krajach UE systemie gospodarki odpadami, w którym aspekt ekologiczny stanowi czynnik priorytetowy, problemy ewidencji, zbiórki i utylizacji olejów przepracowanych są ściśle uregulowane i kontrolowane, pomimo ogólnie panujących zasad gospodarki wolnorynkowej. W systemie tym wskaźniki odzysku olejów przepracowanych mają charakter pragmatyczny - wykorzystuje się dla przeprowadzenia właściwej oceny wielkości zbiórki i ustalania dalszych technicznych, organizacyjnych i ekonomicznych metod jej maksymalizacji.
Odzysk olejów odpadowych jako stosunek ilości olejów faktycznie zebranych do podaży świeżych olejów smarowych, jest w państwach Wspólnoty bardzo zróżnicowany i kształtuje się na poziomie od 26 proc. (Francja) do 58 proc. (Niemcy). Tam też nastąpiła zdecydowana intensyfikacja zbiórki w ciągu ostatnich kilku lat.
Aby określić zasoby olejów przepracowanych i dynamikę zbiórki w kraju i porównać je z wynikami osiąganymi w krajach Unii Europejskiej, musi być przyjęta jednoznaczna definicja tych olejów. W ostatnich latach, pomimo powszechnie stosowanego w przemyśle rafineryjnym pojęcia olejów przepracowanych, jako odpadu powstającego w wyniku użytkowania olejów smarowych (dla motoryzacji, przemysłowych i specjalnych o określonej symbolice SWW), pojęcie to z różnych powodów było różnie interpretowane.
Obecnie wymiar ilościowy tego odpadu poużytkowego wprowadza ustawa O obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz opłacie produktowej i opłacie depozytowej (Dz. U. Nr 63, poz. 639 z 11 maja 2001 r.), która odpad wiąże z PKWiU konkretnych wyrobów wprowadzanych na rynek. Należy stwierdzić, że dopiero ta ustawa pozwala podjąć próbę oszacowania potencjalnie możliwych do odzyskania zasobów olejów przepracowanych jako odpadu poużytkowego powstałego w wyniku eksploatacji konkretnych olejów smarowych objętych klasyfikacją PKWiU.

Powstaje rynek
Rozwiązania prawne w zakresie gospodarki odpadami poużytkowymi stanowią priorytet działań ekologicznych, zwłaszcza wobec przyszłego członkostwa Polski w Unii Europejskiej i związanych z tym wymagań w dziedzinie ochrony środowiska. Ocena zasobów i możliwości utylizacji olejów odpadowych powinna być zadaniem krajowego planu gospodarowania odpadami. Preferowany kierunek przerobu tych olejów to regeneracja.
Zasoby olejów przepracowanych w kraju kształtuje poziom technologiczny i stan liczebny parku samochodów i maszyn oraz jakość stosowanych w kraju środków smarowych. Lepszy monitoring i dokładniejsza ewidencja obrotu, zarówno świeżymi olejami smarowymi, jak i powstałym odpadem poużytkowym, pozwolą na doskonalenie metod szacowania olejów przepracowanych możliwych do odzyskania. Natomiast określenie alokacji tego odpadu w poszczególnych województwach pozwoli ocenić i zdefiniować zadania dla systemów jego zbiórki.
Zgodnie z unijnym prawodawstwem, ulgi udzielane przedsiębiorcom zbierającym i usuwającym oleje przepracowane muszą być zgodne z zasadami stosowania opłat za zanieczyszczenia środowiska. System ulg nie może powodować zniekształceń w wolnorynkowej konkurencji bądź stwarzać sztuczne bodźce w handlu olejami przepracowanymi.