Doświadczenie historyczne podpowiada, że na każdym etapie rozwoju cywilizacji ludzkość korzysta ze źródła energii na miarę swoich czasów. W XIX w. takim źródłem był węgiel, w XX w. - ropa naftowa. Transformacja światowej gospodarki, zwiększone wymogi jakościowe w stosunku do źródeł energii oraz wymogi postępu technicznego prowadzą do kolejnej zmiany priorytetów w światowej energetyce.

Obecne stulecie będzie zapewne „epoką gazu ziemnego”. Światowy rynek gazu ziemnego obecnie jest mniej zależny od politycznej koniunktury i to daje mu przewagę nad ropą naftową. Należy oczekiwać, iż niebawem gaz ziemny zepchnie węgiel z drugiej pozycji w strukturze światowego zapotrzebowania na podstawowe nośniki energii, a najpóźniej w połowie stulecia zużycie gazu będzie większe niż ropy naftowej.

Wzrost zużycia gazu w świecie
W ciągu ostatnich 10 lat konsumpcja gazu ziemnego na świecie wzrosła o 25 proc. Głównymi konsumentami są Ameryka Północna, Europa i kraje północno-wschodniej Azji. Łącznie zużywają one 56 proc. światowego wydobycia gazu ziemnego i każdy z tych obszarów stanowi potencjalnie atrakcyjny rynek. Wszędzie tam ma miejsce intensywny wzrost gospodarczy.
Wzrost konsumpcji gazu stał się możliwy również wskutek celowej polityki państw - konsumentów zasobów energetycznych, które poszukują alternatywy dla ropy naftowej. W Europie polityka priorytetowego wykorzystania gazu, jako wygodnego i ekologicznie czystego paliwa, doprowadziła do istotnego obniżenia zużycia węgla z 26 do 18 proc.
Podczas XXII Międzynarodowego Kongresu Gazowniczego (Tokio, lato 2003), przedstawiono prognozy zużycia gazu ziemnego na najbliższe 10 lat dla potrzeb produkcji energii elektrycznej. Opracowanie i tworzenie na bazie parogazowych cykli urządzeń energociepłowniczych o dużej mocy, znacznie zwiększyło konkurencyjność gazu w sferze produkcji energii elektrycznej i ciepłownictwa.

Gaz ziemny w Rosji
Przyczyny wzrostu rosyjskiego popytu na gaz ziemny nieco się różnią od światowych trendów. Bilans pierwotnych nośników energii w Rosji przedstawia rys. 1. Sumaryczne zużycie gazu w Rosji w 2002 r. wyniosło 413 mld m sześc. Ceny w Rosji kształtują się na poziomie 19,8 dolarów/1000 m sześc., natomiast w Europie ten sam gaz sprzedawany jest po 100,4 dolarów/1000 m sześc. Zapotrzebowanie na gaz wewnątrz kraju wzrasta nie tyle z racji rzeczywistego wzrostu popytu, co z faktu, iż jest niemal 1,5 razy tańszy od węgla i dwa razy od ropy naftowej; podczas gdy na rynkach Europy, USA czy Japonii cena gazu znacznie przewyższa cenę węgla i jest nieznacznie niższa od ceny ropy naftowej. W Polsce gaz ziemny jest aż trzy razy droższy od węgla i o 20 proc. droższy od ropy naftowej.
Zatwierdzona przez rząd w sierpniu 2003 r. strategia energetyczna Rosji zakłada stopniowy wzrost cen na gaz we wszystkich segmentach odbiorców finalnych. A to oznacza wyraźne wprowadzanie elementów rynkowych dla docelowego ujawnienia realnego popytu w przemyśle i rosyjskiej elektroenergetyce. Przemysł gazowniczy nie może być sponsorem innych sektorów gospodarki. Zmiany w polityce cenowej pozwolą bardziej efektywnie wykorzystywać „błękitne paliwo” w Rosji i ustabilizować bilans energetyczny państwa, w którym w ciągu ostatnich kilku lat udział gazu ziemnego osiągnął niemal 50 proc. (rys. 1).
Bilans pierwotnych nośników energii w Polsce wygląda inaczej. Udział gazu nie przekracza 10 proc., zużycie węgla stanowi 66,6 proc., ropy naftowej 22,9 proc., a elektrowni wodnych 0,5 proc.

Wzrost światowego handlu gazem
Analiza światowego rynku gazu (tab. 1) dowodzi, że handel gazem ziemnym będzie ciągle rosnąć. Jest to związane z narastającą dysproporcją pomiędzy popytem i wydobyciem gazu ziemnego w regionach najbardziej aktywnego zużycia, a także z ograniczonymi zasobami gazu na tych obszarach. Według szacunków, istniejące zasoby gazu ziemnego w Ameryce Pn. starczą na 10 lat, w Europie na 19 lat, a w państwach Azji północno-wschodniej na 8 lat. Prognozy zakładają, że do 2020 r. przemysł gazowy Europy będzie w stanie zaspokoić zaledwie w 27-30 proc. potrzeb kontynentu. Przemysł gazowniczy USA zaspokoi w ok. 75 proc. potrzeby swojego kraju i jest otwarty na przyjęcie dodatkowych dostaw. Do 2020 r. znacznie zwiększy się import gazu w państwach północno-wschodniej Azji.
Wzrost zależności od importu rodzi obawy wśród państw - konsumentów. Boją się one powtórki na międzynarodowym rynku gazu scenariusza rynkowego dla ropy naftowej, z jego „brakiem właściwej stabilności”. Użytkownicy chcą mieć gwarancje zaspokojenia rosnącego popytu na gaz, a jednocześnie obawiają się zależności od poszczególnych producentów. Tym tłumaczy się ich dążenie do dywersyfikacji dostaw. Liberalizacja rynku gazowego miała miejsce w USA, odbywa się też w Europie, przygotowuje się do niej Japonia – to zjawisko powinno być rozpatrywane w kontekście strategii zaostrzenia konkurencji pomiędzy dostawcami. Polska jest w trakcie adaptacji swojego systemu gazowniczego do wymogów UE.

Potencjalne rynki dla gazu rosyjskiego
Obecność rosyjskiego koncernu naftowego Gazprom w Europie obrazują dane w tab. 2. Dążenie państw Europy do dywersyfikacji źródeł dostaw gazu poprzez wypracowanie w ramach procesu liberalizacji rynku typu spot, doprowadziło do pojawienia się nowych graczy. Rozwój i obniżenie kosztów technologii skraplania gazu ziemnego stwarza dodatkowe możliwości dostaw dla nowych podmiotów. Jednakże twierdzenie, że handel LNG może zająć naczelną pozycję na europejskim rynku gazu ziemnego jest przedwczesne; największe dostawy do UE wciąż będą realizowane gazociągami z Rosji, z szelfu Morza Północnego i Algierii. To samo można powiedzieć o rynku USA, gdzie głównym eksporterem gazu poprzez gazociągi pozostanie nadal Kanada.
Potencjał regionów wydobywających gaz jest wystarczająco duży. Są to państwa Zatoki Perskiej, gdzie tkwi 36 proc. wszystkich rozpoznanych zasobów gazu; producenci afrykańscy; producenci z Azji południowo-wschodniej oraz Oceanii; państwa byłego ZSRR i – oczywiście – lider światowego rynku gazowego – Rosja. Obecnie Gazprom umacnia swoją pozycję na rynku UE i przygotowuje się do wejścia na inne rynki. Spółka wchodzi w związki kapitałowe z eksporterami gazu ziemnego z Azji środkowej oraz ze światowymi firmami gazowymi.
W 2002 r. Gazprom dostarczył do Europy (nie licząc eksportu do państw nadbałtyckich) 128,6 mld m sześc. gazu Jest to wielkość porównywalna z rozpoznanymi zasobami gazu w Polsce (152 mld m sześc.), przy rocznym wydobyciu ok. 5 mld m sześc. Opracowano plany i możliwości zwiększenia dostaw gazu do Europy. Sfinalizowanie projektu „Błękitny strumień” powinno doprowadzić do wzmocnienia pozycji spółki na rynku południowej Europy. Z kolei zrealizowanie projektu „Jamał-Europa” pozwoli efektywnie zaopatrywać w gaz środkowoeuropejskich partnerów firmy. Większa obecność gazu rosyjskiego w segmencie północnym europejskiego rynku gazowego nastąpi po zrealizowaniu nowego projektu przesyłu gazu, za którym optuje Gazprom. Ten północnoeuropejski gazociąg już na etapie projektu wywołuje duże zainteresowanie państw UE i europejskich firm gazowniczych. Umacnia się też pozycja Gazpromu na rynku WNP i państw nadbałtyckich.
Eksport gazu do Polski w 2002 r. wyniósł 7,2 mld m sześc., co stanowi ponad połowę rocznego zużycia (12,9 mld m sześc.). Dla porównania, import gazu z Norwegii do Polski wynosi 0,6 mld m sześc. A tylko jedno, co prawda największe, złoże Gazpromu – Zapolarnoje – w ciągu niespełna dwóch lat wydobycia dało już 100 mld m sześć. gazu.
Realizacja strategii wzrostu wymaga poszukiwania nowych regionalnych rynków dla rosyjskiego gazu. Analizując tendencje rozwojowe globalnego rynku gazowego dochodzi się do wniosku, że takim regionalnym rynkiem mogą stać się państwa Azji północno-wschodniej. Badane są obecnie możliwości dostaw LNG do USA. Oprócz dywersyfikacji rynkowej Gazprom stara się dywersyfikować produkcję towarową. Obecnie w instytutach branżowych opracowywane są projekty przeróbki gazu, prowadzone są prace badawcze nad możliwościami produkcji syntetycznego paliwa ciekłego w wydzielonych instytutach spółki.

Pogorszenie jakości zasobów
Na tle pomyślnych tendencji rozwojowych światowego handlu gazem należy zauważyć tendencję pogarszania się jakości zasobów gazu ziemnego. W chwili obecnej łatwo dostępne zasoby są już odkryte (tab. 3). Docelowe sumaryczne zasoby na świecie szacowane są na 500-600 trylionów m sześc. (1012 = trylion); przy czym prace poszukiwawcze coraz częściej są prowadzone na dużych głębokościach, na szelfie morskim i na obszarach położonych z dala od podstawowych regionów konsumpcji gazu ziemnego.
Szelf kontynentalny jest najważniejszym potencjalnym źródłem gazu ziemnego. Obecnie aktywne zagospodarowanie pokładów gazu trwa na Morzu Północnym, na szelfie oceanu Spokojnego w Azji południowo-wschodniej i w wielu innych regionach. Jednakże eksploatacja zasobów szelfu jest związana ze zwiększeniem nakładów kapitałowych. Na lądzie niemal we wszystkich regionach, z wyjątkiem może Zatoki Perskiej, widoczne jest zmniejszenie odkryć dużych zasobów. Według Międzynarodowej Unii Gazowniczej, koszty wydobycia gazu w świecie mogą wzrosnąć do 2030 r. dwukrotnie – do 43-44 dolarów/1000 m sześc.
Gazprom posiada ok. 60 proc. zasobów gazu ziemnego w Rosji, jednak jakość tego gazu znacznie się obniżyła w porównaniu z gazem senomańskim z Syberii Zachodniej. Bardziej złożony skład gazu neokamskich pokładów wymaga dodatkowych nakładów kapitałowych przy jego wydobyciu i oczyszczaniu.

Gazprom: od stabilizacji do wzrostu
Gazprom chce zwiększyć zaangażowanie w nowych gazonośnych terenach. Po przełamaniu negatywnej tendencji obniżania wydobycia w latach 90., postanowił zwiększyć wydobycie gazu z 530 do 580-590 mld m sześc. do 2020 r., zaś do 2030 r. do 610-630 mld m sześc. (tab. 4). Plany strategiczne spółki zakładają kontynuację zagospodarowania Nadym-Pur-Tazowskiego regionu i przewidują już w bieżącym dziesięcioleciu rozpoczęcie wydobycia gazu w pokładach półwyspu Jamał, gdzie szacunkowe zasoby gazu wynoszą 10,5 tryliona m sześc.
Pozostałe plany zagospodarowania obejmują Syberię Wschodnią i Daleki Wschód, gdzie zasoby są szacowane na przeszło 3,2 tryliona m sześc. Szczególną wagę przywiązuje się do zagospodarowania szelfu kontynentalnego mórz północnych, a nade wszystko tak dużych pokładów węglowodorów, jak Sztokmanowskoje i Prirazłomnoje. Jednak eksploatacja pokładów gazu ziemnego w nowych prowincjach, które położone są w trudniejszych warunkach geologicznych klimatycznych niż obecna baza źródłowa Gazpromu, wymaga nowych rozwiązań technologicznych i znacznych inwestycji.

Problem pozyskiwania inwestorów
W ciągu ostatnich 10 lat przemysł gazowniczy wyrobił sobie image dochodowego sektora gospodarki. Problem pozyskiwania inwestorów w branży gazowniczej jest jednak bardzo aktualny. Konkurencyjność przejawia się nie tylko przy zawieraniu kontraktów z odbiorcami, ale i na rynku finansowym przy poszukiwaniu inwestorów. Walka trwa nie tylko pomiędzy poszczególnymi firmami, zainteresowanymi rozwojem swoich projektów, ale i między państwami, na obszarach których znajdują się pokłady gazu ziemnego. W związku z tym szczególną uwagę trzeba zwrócić na bilansowanie się interesów pomiędzy państwami i inwestorami.
Dla firm branżowych zdobycie zaufania inwestorów jest najważniejszym zadaniem; może wprost przekładać się to na rozwój ich działalności produkcyjnej. Gazprom konsekwentnie prowadzi politykę na dywersyfikacji źródeł kapitałowych, obniżania kosztów i wydłużania terminu spłaty pożyczek. Jednak polityka długoterminowych pożyczek nie może być efektywna w przypadku jednej firmy. Potrzebny jest przyjazny klimat inwestycyjny w całym państwie. Według zarządu Gazpromu klimat inwestycyjny w Rosji poprawia się, na co zwracają uwagę zagraniczni partnerzy firmy.
W Gazpromie przygotowywane są nowe formy finansowania projektów, co pozwoli rozłożyć ryzyko nakładów inwestycyjnych i będzie skutkować optymalizacją długoterminowego programu przyciągania kapitału pożyczkowego. Wykorzystanie leasingu pozwoli przyciągnąć dodatkowe środki bez zwiększania zobowiązań dłużnych spółki. W 2002 r. Gazprom zrealizował założony program inwestycyjny. Ogólna suma inwestycji wyniosła 5 mld dolarów. Plany inwestycyjne Gazpromu na rok 2004 opiewają na 7,5 mld dolarów.

Rozwój nowych technologii
Zmiana jakości zasobów oraz konieczność zwiększenia efektywności ich wydobycia i przesyłu wymaga udoskonalenia istniejących oraz opracowania zasadniczo nowych technologii w tej branży. W chwili obecnej przemysł gazowniczy aktywnie stosuje osiągnięcia w dziedzinie trój- i czwórwymiarowej geofizyki, które zapewniają trójwymiarowe geologiczne i hydrodynamiczne modelowanie złóż gazu ziemnego; rozwija się podziemna geonawigacja; powstają nowe możliwości konstruowania poziomych wieloprzodkowych odwiertów różnej konfiguracji, łącznie z tzw. inteligentnymi systemami odwiertów; oraz najnowsze konstrukcje głębinowych platform i podwodne instalacje do pozyskiwania węglowodorowych zasobów w akwenach morskich i oceanicznych. Rozwija się też na dużą skalę stosowanie elastycznych rur do wydobycia i przesyłu gazu i ropy naftowej. Zastosowanie tych zdobyczy techniki pozwala rozwiązywać technologiczne problemy związane z koniecznością eksploatacji złóż węglowodorów w zmienionych warunkach klimatyczno-przyrodniczych i termobarycznych, przy wyczerpaniu zasobów mineralno-surowcowych.
Gazprom dąży do praktycznego wykorzystania współczesnych osiągnięć naukowo-technicznych. Przykładem jest projekt budowy gazociągu „Błękitny strumień” i eksploatacja zasobów Zapolarnoje. Podczas eksploatacji i transferu wysokich technologii, jak i w innych działach gazowego biznesu Gazprom efektywnie współpracuje z Międzynarodową Unią Gazowniczą, m.in. wystąpił z inicjatywą zorganizowania 25 Kongresu Gazowniczego w 2012 r. w Moskwie.
Firma planuje podjąć międzynarodową współpracę w dziedzinie nowych technologii wykorzystania gazu. Chodzi przede wszystkim o najnowsze technologie zwiadu kosmicznego i ekologicznego monitorowania złóż, kopalń i gazociągów. Na Bajkonurze zaplanowano start nowych satelitów Gazpromu „Jamał 200”. Postęp spodziewany jest także w produkcji i przesyle skroplonego i sprężonego gazu ziemnego, ciekłego syntetycznego paliwa i elementów paliwowych.

Gaz ziemny w przyszłościowych technologiach
Rosja posiada ogromne zasoby nietradycyjnych źródeł gazu, a nade wszystko hydraty gazowe i metan kopalniany. Obecnie ogromną wagę przywiązuje się w świecie do badań nad hydratami gazowymi, jako nowym źródłem gazu ziemnego. W różnych państwach odkryto ponad 100 złóż hydratów gazowych. W USA, Kanadzie, Japonii, Indiach, Korei Południowej opracowano programy narodowe dotyczące eksploatacji złóż hydratów gazowych; przy czym w Japonii, Kanadzie i USA już w bieżącym dziesięcioleciu zaplanowano rozpoczęcie produkcji gazu z hydratów gazowych.
Projekt pozyskania kopalnianego metanu Gazprom zaczął już realizować w Kuźnieckim Okręgu Węglowym na południu Syberii Zachodniej. Realizacji tego projektu będzie towarzyszyć szereg zadań: zapewnienie bezpiecznej eksploatacji kopalń węgla kamiennego, pozyskanie kopalnianego metanu i wykorzystanie go jako zamiennika węgla, a także rozwiązanie problemów ekologicznych w gęsto zaludnionych rejonach Zagłębia Kuźnieckiego. W USA pozyskuje się ok. 40 mld m sześc. kopalnianego metanu rocznie; analogiczne projekty wprowadza się i w innych państwach.
Nowe problemy rodzi przejście od węglowodorowej do wodorowej energetyki. W niedalekiej przyszłości przewidziane jest pozyskiwanie wodoru w skali światowej z gazu ziemnego i przejście do jego wykorzystania w środkach transportu i w innych działach gospodarki. Na szerszą skalę realizowane są programy rozwoju energetyki wodorowej w USA i Japonii. Według prognoz, do 2015-2020 r. wykorzystanie wodoru będzie szerokie i ekonomicznie opłacalne. Osiągnięcia naukowe w tej dziedzinie są w Rosji znaczne. Wodór używany jest w segmencie wojskowo-przemysłowym i w sferze aerokosmicznej. Ten kierunek jest postrzegany jako bardzo perspektywiczny również przez Gazprom.


* Autor jest przewodniczącym Rady Nadzorczej EuRoPol Gazu SA; członkiem Rady Dyrektorów Gazprom SA; członkiem Akademii Nauk Górniczych Rosji; wiceprezydentem Rosyjskiej Akademii Inżynieryjnej. Posiada tytuł doktora nauk ekonomicznych.


Tab. 1. Światowe wydobycie i zapotrzebowanie na gaz ziemny.



Tab. 2. Eksport rosyjskiego gazu ziemnego do Europy (2002 r.).



Tab. 3. Światowe zasoby gazu ziemnego (1012 = 1 trylion).



Tab. 4. Gazprom w liczbach.