Problem zaniedbany
Transformacja gospodarcza kraju zapoczątkowana w 1989 r. spowodowała znaczący wzrost wytwarzania odpadów. W przeciwieństwie do działań na rzecz ochrony powietrza, jak i poprawy jakości wód, polityka odpadowa jest w Polsce nadal zaniedbywana. Świadczy o tym przede wszystkim to, że ponad 90% odpadów komunalnych nie podlega segregacji i trafia na wysypiska śmieci. Co do czystości polskich miast (wynikającej z systemu oczyszczania opartego na konkurencji firm specjalizujących się w zbieraniu i wywózce odpadów), nie możemy mieć zastrzeżeń. Świadczą o tym czyste ulice naszych aglomeracji.

Odosobniony przykład włoski pokazuje nam, że i z tym mogą być problemy. Jednak - jak wskazano powyżej - Polska ma trudności z segregacją odpadów lub ich wtórnym wykorzystywaniem. Dlaczego tak się dzieje?
Gospodarka odpadami komunalnymi leży w gestii samorządów. W dużej mierze nie jest ich winą, że odpady nie są segregowane lub zagospodarowywane w sposób ekologicznie efektywny. Jest to raczej wina niedoskonałych rozwiązań legislacyjnych dotyczących prawa odpadowego, braku wystarczających środków finansowych oraz wieloletnich zaniedbań w budowaniu infrastruktury dotyczącej segregacji odpadów lub ich wykorzystania.
Prawo odpadowe nałożyło na każdą gminę obowiązek, co do ograniczania masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych na składowiska odpadów. Do 31 grudnia 2020 r., każda gmina powinna ograniczyć o 65% masę odpadów komunalnych ulegających biodegradacji w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r. (art. 16a pkt 4 lit. c ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach). Jest to zadanie własne gminy. Jednym ze sposobów osiągnięcia tego celu może być budowa nowoczesnych spalarni odpadów. Dzięki nim tylko około 6–8% pierwotnej masy odpadów może trafiać na wysypiska.
Obecnie w Polsce jest tylko jeden niewielki zakład do termicznego przekształcania odpadów (spalarnia) w Warszawie. Kolejne są dopiero w planach (Polityka ekologiczna Państwa na lata 2009-2012, z perspektywą do roku 2016 przewiduje uruchamianie większej ilości spalarni w Polsce). Podobna sytuacja jest w innych nowych państwach członkowskich UE np: Węgry i Słowacja mają po jednym takim obiekcie. W Europie spalarnie odpadów pracują od wielu lat, a ich liczba przekracza już 300 instalacji. Polska mając zobowiązania unijne do ograniczania ilości wytwarzanych odpadów planuje również wykorzystanie potencjału nowoczesnych spalarni odpadów. Termiczne przekształcanie odpadów ogranicza ilość odpadów organicznych (biodegradowalnych) trafiających na wysypiska śmieci i w istotny sposób wpływa na zmniejszenie emisji metanu. Rozkład biologiczny materii organicznej na składowiskach jest źródłem około 32% emisji metanu (gazu cieplarnianego) do atmosfery. Mając to na uwadze, dyrektywa Rady 1999/31/WE z dnia 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów nakazała państwom członkowskim znacząca redukcję odpadów biodegradowalnych na wysypiskach. Polska wdraża zobowiązania z tej dyrektywy przez ustawę o odpadach (art. 16a pkt 4 ustawy o odpadach). Zadanie sukcesywnego ograniczenia ilości odpadów organicznych na wysypiskach śmieci zostało powierzone wyłącznie samorządom. Czy same sobie poradzą? Wydaje się, że wsparcie z budżetu centralnego lub funduszy unijnych powinno być zastosowane. W szczególności, jeżeli chodzi o kosztowne, ale efektywne rozwiązania redukujące znacząco masę i objętość odpadów.
Funkcjonowanie spalarni odpadów przewiduje ustawa o odpadach. W art. 44 ust. 1 wskazano, że termiczne przekształcanie odpadów może być prowadzone wyłącznie w spalarniach odpadów lub we współspalarniach odpadów. Powinny one być projektowane, budowane, wyposażane i użytkowane w sposób zapewniający osiągnięcie poziomu termicznego przekształcania, przy którym ilość i szkodliwość dla życia, zdrowia ludzi lub dla środowiska odpadów i innych emisji powstających wskutek termicznego przekształcania odpadów będzie jak najmniejsza (art. 44 ust. 2). Podmiot władający spalarnią odpadów lub współspalarnią odpadów jest obowiązany, w czasie przyjmowania i termicznego przekształcania odpadów, do podejmowania niezbędnych środków ostrożności mających na celu zapobieżenie lub ograniczenie negatywnych skutków dla środowiska, w szczególności w odniesieniu do zanieczyszczeń powietrza, gleby, wód powierzchniowych i gruntowych, jak również zapachów i hałasu, a także bezpośredniego zagrożenia zdrowia ludzi. Jeżeli podmiot władający spalarnią odpadów lub współspalarnią odpadów nie będzie wywiązywał się z tych obowiązków, to wojewódzki inspektor ochrony środowiska może wydać decyzję o wstrzymaniu działalności w zakresie termicznego przekształcania odpadów (art. 48 ust. 1). Wobec powyższego obawy mieszkańców, co do skażenia miejsca ich zamieszkania przez spalarnie, są raczej oparte na nieuzasadnionych przekonaniach i pejoratywnych mitach o spalarniach, niż obiektywnych przesłankach. Obecne nowoczesne spalarnie mają wysoką skuteczności spalania odpadów, a przez to ograniczają do minimum ilości szkodliwych substancji w powietrzu, jak również są wyposażone w nowoczesne systemy oczyszczania gazów spalinowych. W przypadku, gdy spalarnia będzie zagrażała środowisku lub emitowała nieprzyjazne zapachy to mieszkańcy będą mogli zwrócić się na podstawie przepisów prawa odpadowego do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o przeprowadzenie kontroli pod względem zbadania, czy są przestrzegane obowiązujące normy środowiska. Negatywny wynik kontroli może skutkować wydaniem decyzji o zaprzestaniu eksploatacji spalarni. Planowane nowele prawa odpadowego mają jeszcze bardziej doprecyzować oraz zaostrzyć i tak wygórowane kryteria dla budowy i eksploatacji spalarni pod względem ekologicznym.
Nowoczesne spalarnie odpadów mogą również wytwarzać energię cieplną lub elektryczną w wyniku spalania odpadów, która może być uznana za pochodzącą z odnawialnych źródeł energii. Przykłady nowoczesnych spalarni w Szwecji, czy Danii pokazują nam, że mogą one pełnić rolę ciepłowni, elektrowni, czy ich kogeneracji. Paliwa w formie odpadów jest w nadmiarze i nie ponosimy kosztów zakupu konwencjonalnych paliw (węgla, czy gazu). Dodatkowo, instalacje korzystające z węgla jako paliwa mają coraz surowsze standardy w emisji CO2, SO2, czy NOx. Spalarnie odpadów mogą być również używane do spalania osadów powstających w wyniku pracy oczyszczalni ścieków, czy schładzania powietrza do klimatyzacji. Możliwości spalarni odpadów jako nowych graczy na rynku energetycznym, jak i ich roli w redukcji ilości odpadów organicznych są wielce zachęcające, dlatego też czas najwyższy, aby w praktyce wykorzystać ich możliwości.

Autor jest ekspertem z Departamentu Ochrony Środowiska
Chałas i Wspólnicy Kancelaria Prawna