Daleka droga!

Pomimo stworzenia warunków prawnych poprzez znowelizowanie Prawa Energetyczne i rozporządzeń wykonawczych system opłat kompensacyjnych nie został wprowadzony - nie dokonano renegocjacji kontraktów długoterminowych w celu zamiany kontraktów rzeczowych na kontrakty typu finansowego.

W trakcie wdrażania ujawniły się problemy prawne dotyczące opodatkowania rozliczeń kompensacyjnych, nie rozwiązane poprzez jednoznaczną urzędową interpretację przepisów prawa podatkowego przez Ministra Finansów. Nie został spełniony jeden z podstawowych warunków konkurencyjnego rynku energii elektrycznej tj. odpowiednio dużej, w stosunku do popytu, podaży wolnej energii. W związku z tym Polskie Sieci Elektroenergetyczne występują na rynku nadal jako Operator Systemu Przesyłowego i jako hurtownik - strona kontraktów długoterminowych, sprzedająca energię na warunkach ustalonych w taryfach oraz na warunkach rynkowych. Wobec powyższego niezbędne są dalsze działania prorynkowe zmierzające do poprawy efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw energetycznych na rynku energii elektrycznej, wzmocnienia ich pozycji kapitałowej oraz wzrostu jakości usług i dostaw energii elektrycznej świadczonych odbiorcom.

Rynkowy towar
monopolistyczna usługa

Podstawową zasadą działania rynku energii elektrycznej jest oddzielenie energii elektrycznej jako towaru od jej dostawy jako usługi (wraz z późniejszym rozdzieleniem taryf i organizacyjnym wydzieleniem podmiotów zajmujących się poszczególnymi rodzajami działalności), ponieważ towar jakim jest energia elektryczna, może być poddany warunkom rynkowym natomiast usługi jej przesyłania świadczone przez przedsiębiorstwa sieciowe działające w warunkach monopolu naturalnego muszą podlegać regulacji.

Struktura rynku energii

Obrót energią elektryczną na konkurencyjnym rynku energii elektrycznej odbywa się w trzech podstawowych segmentach:
kontraktów bilateralnych,
giełdowym,
bilansującym (segment techniczny, który obejmuje: bilansowanie popytu i podaży, zakup regulacyjnych usług systemowych na zasadach konkurencyjnych oraz usuwanie ograniczeń systemowych).
Kontrakty bilateralne, kształtowane poprzez dobrowolnie zawierane stosunki umowne (handlowe) powinny stać się niebawem dominującym, a w konsekwencji powszechnym segmentem rynku. W ten sposób odbiorcy energii elektrycznej, stanowiący stronę popytową, zyskają brakującą im dotąd podmiotowość na rynku energii elektrycznej, a swobodnie zawierane transakcje handlowe wymuszą obiektywną cenę rynkową energii. Tym samym wytwórcy energii elektrycznej, w większym stopniu niż dotychczas, będą zmuszeni do racjonalizacji swoich kosztów i sprostania oczekiwaniom odbiorców co do ich preferencji, zarówno co do ilości sprzedanej energii, jej ceny, jak i związanych z czasem i miejscem dostaw energii elektrycznej.
Giełda energii elektrycznej sprzyja rozwojowi mechanizmów rynkowych oraz wdrożeniu skutecznych narzędzi zarządzania ryzykiem na rynku energii elektrycznej. Obrót giełdowy jest prowadzony w formie standardowych transakcji lub kontraktów na:
rynku transakcji bieżących obejmującym transakcje rynku dnia następnego zawierane w dobie poprzedzającej dobę handlową i dotyczące poszczególnych godzin tej doby,
rynku terminowym, który obejmuje obrót standardowymi kontraktami na dostawy energii (w tym kontrakty na dostawę energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych) tj. kontraktami finansowymi "futures" - będącymi podstawowymi narzędziami w zarządzaniu ryzykiem handlowym przez uczestników rynku.
Uzupełnieniem charakterystycznym dla dzisiejszych czasów zarówno dla rynku kontraktów bilateralnych jak i giełdy energii stają się funkcjonujące od niedawna internetowe platformy obrotu energią elektryczną, działające na zasadzie tabeli ofert.
Rynek bilansujący jest technicznie zdeterminowanym mechanizmem warunkującym prawidłowe funkcjonowanie konkurencyjnego rynku energii elektrycznej, gdzie Operator Systemu Przesyłowego dokonuje ostatecznego zbilansowania produkcji i zapotrzebowania, uwzględniając przy tym kontrakty i transakcje zawarte wcześniej przez uczestników rynku w pozostałych jego segmentach, złożone oferty bilansujące oraz ograniczenia systemowe.

Uczestnicy rynku:

Podstawowymi uczestnikami rynku energii są: odbiorcy końcowi, w tym: uprawnieni do korzystania z TPA, którzy mogą uczestniczyć w wolnym rynku, taryfowi - nie uprawnieni do korzystania z TPA, wytwórcy energii elektrycznej, przedsiębiorstwa obrotu hurtowego i detalicznego (w tym spółki dystrybucyjne będące jednocześnie odbiorcami sieciowymi).

Koszty osierocone

Problem restrukturyzacji kontraktów długoterminowych wymaga rozwiązania z punktu widzenia przejrzystych, niedyskryminujących regulacji i dostosowania rozwiązań polskich do wymagań Unii Europejskiej w zakresie tzw. kosztów osieroconych (stranded costs) - wynikających z podjętych przez przedsiębiorstwa zobowiązań w okresie funkcjonowania w elektroenergetyce struktur monopolistycznych. Z dotychczasowych doświadczeń wynika, iż eliminacja barier w tym obszarze powinna przybrać postać działań wielokierunkowych. Po wstępnych analizach w ramach prac Zespołu ds. Rynku Energii Elektrycznej trwa obecnie opracowanie strategii restrukturyzacji kontraktów długoterminowych przez wybranego przez PSE S.A. w konkursie ofert doradcę finansowego i ewentualnego organizatora finansowania.

Dwa kierunki

Strategia restrukturyzacji koncentruje się na dwu kierunkach:
Kierunek pierwszy to połączenie organizacyjne elektrowni Bełchatów, Turów i Opole (BOT) w celu stworzenia przedsiębiorstwa wytwórczego, które może mieć koszty wytwarzania na poziomie rynkowym. Umożliwi to negocjacje z kredytodawcami w celu likwidacji KDT dla tych elektrowni dzięki kompensacji wysokich kosztów elektrowni Turów i Opole przez niskie koszty wytwarzania w Elektrowni Bełchatów. Likwidacja KDT dla tych wytwórców wiąże się ze zmianą rodzaju gwarancji dla kredytodawców z KDT na gwarancje majątkowe. W tym zakresie pomocne będzie połączenie kopalń węgla brunatnego z elektrowniami. Ponadto BOT grupuje wszystkie umowy kredytowe bezpośrednio gwarantowane przez Skarb Państwa i w najbliższym czasie nie planuje się jego prywatyzacji. Kierunek drugi to restrukturyzacja pozostałych kontraktów długoterminowych polegająca na przejęciu przez spółkę celową zobowiązań z kontraktów długoterminowych pozostałych wytwórców wobec kredytodawców i inwestorów z jednoczesnym rozwiązaniem KDT. Spółka celowa będzie spłacać przejęte od wytwórców zobowiązania środkami pozyskanymi ze sprzedaży przyszłych należności z ustawowo nadanych jej praw do wpływów z opłaty systemowej restrukturyzacyjnej (sekurytyzacji). Opłata restrukturyzacyjna - płacona przez wszystkich odbiorów - zbierana będzie przez operatorów sieciowych. Przejęcie zadłużenia od wytwórców przez spółkę celową powinno być dokonane jako jednorazowe oddłużenie firm wytwórczych. Oddłużone firmy wytwórcze będą miały możliwość obniżenia ceny energii na wolnym rynku co z kolei powinno przyczynić się do szybszego tempa wzrostu gospodarczego.
W procesie powstawania konkurencyjnego rynku energii elektrycznej niezbędna jest zmiana roli PSE S.A. w krajowym systemie elektroenergetycznym, poprzez: ograniczenie działalności PSE S.A. do funkcji Operatora Systemu Przesyłowego, wydzielenie z PSE S.A. innych rodzajów działalności, dalsza standaryzacja dokumentów regulujących funkcjonowanie operatorów systemów sieciowych.

Operatorzy systemów dystrybucyjnych

W spółkach dystrybucyjnych, podobnie jak w PSE S.A. niezbędne jest rozdzielenie działalności sieciowej i obrotu energią elektryczną. Rozdzielenie to rozpocznie proces eliminowania subsydiowania skrośnego między tymi formami działalności oraz różnymi grupami odbiorców a także przyspieszy wdrażanie mechanizmów konkurencji. Przedsiębiorstwa sieciowe pełniłyby funkcje operatorów systemów dystrybucyjnych. Przeprowadzona ma zostać analiza układu sieci 110 i 220 kV pod kątem ich funkcji w systemie elektroenergetycznym i podziału na sieć przesyłową i dystrybucyjną. W oparciu o wyniki tej analizy dokonane zostaną stosowne przesunięcia własnościowe które doprowadzą do określenia zakresu odpowiedzialności Operatora Systemu Przesyłowego i operatorów systemów dystrybucyjnych.

TPA – martwy zapis ?

Obecnej z zasady TPA (third part access) - prawa do korzystania z usług przesyłowych i wyboru dostawcy energii elektrycznej - korzysta zaledwie kilku na 600 odbiorców uprawnionych. Aby zasada dostępu stron trzecich nie była martwym zapisem ustawowym, należy przede wszystkim znieść najważniejszą dla niej barierę, którą jest bardzo duży udział na rynku energii elektrycznej energii, której ceny nie są ustalane przez rynek i w stosunku do której istnieje obowiązek zakupu:
energia z KDT - w 2001 roku wyprodukowano 76.965 tys. MWh, co stanowi 59,79 proc. produkcji netto energii ogółem,
energia wytwarzana w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła - w 2001 roku wyprodukowano 7.311 tys. MWh, co stanowi 5,68 proc. produkcji netto energii ogółem,
energia ze źródeł odnawialnych - w 2001 roku wyprodukowano 2.250 tys. MWh, co stanowi 1,75 proc. produkcji netto energii ogółem.
(J.B.)