Dziś tylko połowa wydatków samorządów finansowana jest z ich własnych dochodów. Druga połowa - z dotacji i subwencji państwa. Taka sytuacja ogranicza suwerenność jednostek terytorialnych i uzależnia je od centrum, krępując inicjatywę.

Mimo że jedną z zasad dobrego zarządzania jest decentralizacja, Polska wciąż jest jednym z najbardziej scentralizowanych organizmów państwowych Europy.
Jednostki lokalne chcą, w miarę możliwości kompetencyjnych i finansowych, wpływać na gospodarkę. Wójt, burmistrz, prezydent miasta i lokalni radni podejmują działania w sprawach zaopatrzenia w energię, zwracając szczególną uwagę na jej odnawialne źródła, które dają im pewną niezależność.

W Polsce wciąż przeważają stare rozwiązania energetyczne, jak np. kotłownie węglowe, ale zmiany widać już gołym okiem. Coraz więcej samorządów przestawia swą gospodarkę na nowe tory, korzystając z możliwości, jakie dają OZE.

Prawa...
Samorządy mają sprzymierzeńca w Prawie energetycznym. Zgodnie z jego zapisami, sporządzając dla obszaru swojego działania plany rozwoju przedsiębiorstwa energetyczne muszą uwzględniać miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i kierunki rozwoju gminy. Mają również obowiązek przekazywania informacji samorządom co do planowanych przedsięwzięć dotyczących terenu danej gminy.

Z kolei minister gospodarki, jako naczelny organ administracji rządowej właściwy w sprawach polityki energetycznej, ma współdziałać z samorządami terytorialnymi w sprawach systemów zaopatrzenia w paliwa i energię. Tę zasadę potwierdza dokument Ministerstwa Gospodarki i Pracy ze stycznia br. „Polityka energetyczna Polski do 2025 r.” Zakłada się w nim również zwiększenie kompetencji samorządów w energetyce i wzmocnienie ich pozycji wobec przedsiębiorstw energetycznych.

...i obowiązki
Oprócz dawania uprawnień, Prawo energetyczne nakłada na samorząd również obowiązki. Do zadań gminy w zakresie energetyki należy m.in. planowanie i organizacja zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe jej terytorium. Dotychczas na ogólną liczbę 2492 gmin w Polsce, jedynie ok. 500 posiada taki dokument. Ponadto gmina planuje oświetlenie miejsc publicznych i ulic. Realizując swoje zadania, samorząd ma obowiązek postępowania zgodnie z polityką energetyczną państwa, miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego i ustaleniami studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Według „Polityki energetycznej Polski do 2025 r.” samorząd gminny odpowiedzialny jest za zapewnienie lokalnego bezpieczeństwa energetycznego, z wykorzystaniem miejscowego potencjału OZE i energii z odpadów.

Samoorganizacja samorządów
W ramach projektu „Planowanie energetyczne na szczeblu lokalnym z wykorzystaniem OZE” od 2002 r. w powiatach pilotażowych: lidzbarskim, tarnogórskim i działdowskim realizowana jest strategia ekoenergetyczna. Jej wdrażanie jest wspomagane przez Radę Konsultacyjną Związku Powiatów Polskich (ZPP), przy której działa Ogólnopolski Punkt Informacyjno-Konsultacyjny ds. ekoenergetyki komunalnej (OPI-K). Razem z ZPP działa Stowarzyszenie dla Współpracy na rzecz Energetyki Regionalnej (SWER).

SWER wspomaga również gminy, mając wśród swoich jednostek organizacyjnych Samorząd Doradców Gmin ds. polityki ekoenergetycznej. Zasiadają w nim wyszkoleni przez specjalistów polskich i niemieckich doradcy z 20 gmin województw śląskiego i opolskiego.

Dla wspólnych działań na rzecz racjonalnego korzystania z energii, 25 gmin polskich i jedna litewska stworzyły Stowarzyszenie Gmin Polska Sieć „Energie Cités”. Jest to część Europejskiej Sieci „Energie Cités” z siedzibą w Besançon. Zrzeszone samorządy zajmują się promowaniem racjonalnego, efektywnego wykorzystania energii oraz OZE. Działania podejmowane przez Sieć koncentrują się na wymianie informacji i doświadczeń, lobbingu i wspieraniu lokalnej polityki efektywnego wykorzystania energii.

Przykłady
By nie być gołosłownym, warto wymienić kilka udanych przedsięwzięć samorządów w dziedzinie energetyki, ze szczególnym naciskiem na jej odnawialne źródła. Najwięcej takich działań realizuje się na północy kraju. Tamtejsze samorządy są najbardziej podatne na techniczne nowinki w ochronie środowiska, co możemy zawdzięczać bliskości wpływu Duńczyków i Szwedów, którzy skutecznie przekonują inwestorów do rozwiązań proekologicznych.

Najpopularniejszym rodzajem działań jest przekształcanie drogich i „brudzących” kotłowni węglowych w nowoczesne systemy grzewcze na biomasę, zaopatrujące w ciepło budynki komunalne. Sępólno Krajeńskie (woj. kujawsko-pomorskie) od 2001 r. wyposażone jest w kotłownię miejską na biomasę (słoma i odpady drzewne) o mocy 6 MW. Z powodzeniem zastąpiła ona z typową instalację węglową. Inwestycję zrealizowano ze środków gminy (ok. 10 % kosztów), dotacji z EkoFunduszu (2 mln zł) i preferencyjnemu kredytowi z NFOŚiGW. Koszt budowy powinien zwrócić się już w tym roku.

Wieś Przechlewo w woj. pomorskim posiada podobną kotłownię. Zainstalowano w niej dwa piece o mocy 2,5 MW każdy i sprawności 85%. Kotłownia ogrzewa 16 bloków mieszkalnych, szkołę i przedszkole. Jako paliwo wykorzystywane są kostki słomy o wymiarach 1,20m/1,20m/2,20-2,60m i wadze 300-500 kg. Wartość energetyczna słomy wynosi ok. 12-15 MJ/kg. Inwestycję zrealizowano dzięki pieniądzom EkoFunduszu (30%), pomorskiego WFOŚiGW (23,8%) oraz AWRSP (46,2%).

W sieradzkim szpitalu wybudowano pod koniec 2004 r. automatyczną kotłownię wodną o mocy 4,5 MW, przystosowaną do spalania zrębek drzewnych. Zastąpiła wyeksploatowaną kotłownię węglową o mocy 8,85 MW, której utrzymanie generowało znaczne koszty.
We Fromborku również wybudowano miejską kotłownię opalaną słomą, która stanowi główne źródło ciepła dla miasta. Zainstalowano tam trzy automatyczne kotły rusztowe o mocy nominalnej 2x2,5 MW i 1x1,5 MW, o sprawności energetycznej 85%. To przedsięwzięcie inwestycyjne obejmowało również wybudowanie magazynu słomy, zainstalowanie 67 węzłów ciepłowniczych i wykonanie sieci o długości 5 980 m.

W leżącym w samym środku Polski Kole realizowany jest projekt ciepłowni geotermalno-gazowej, który pozwoli uniknąć spalenia 18 tys. t węgla kamiennego rocznie, z czego 14 tys. t zostanie zaoszczędzonych przez działanie instalacji geotermalnej, a kolejne 4 tys. t dzięki kotłom gazowym.
Na terenie Stargardu Szczecińskiego również powstaje miejska ciepłownia geotermalna o mocy 10-14 MW. W okresie letnim ma ona zaopatrywać mieszkańców w ciepłą wodę, a zimą będzie wspomagana przez kotły węglowe. Pozwoli to na zmniejszenie o ok. 30% zużycia węgla. W okolicach Stargardu wody geotermalne znajdujące się 2500 m pod ziemią mają temperaturę 75-95 st. C.

W Piszu od 2004 r. funkcjonuje jedna z największych w kraju (21 MW) ekologiczna ciepłownia komunalna, wykorzystująca jako paliwo wierzbę energetyczną i odpady drzewne. Również tu samorząd jest jednym z inwestorów i organizatorem projektu o wartości ok. 20 mln zł.

W Trzciannem, położonym w sercu Biebrzańskiego Parku Narodowego, a więc w miejscu wymagającym szczególnej opieki ekologicznej, w ramach projektu „Energetyczne wykorzystanie biomasy w gminie Trzcianne”, przestawia się budynki komunalne i gospodarstwa domowe z ogrzewania węglowego na biomasę w postaci drewna, zrębków, trocin, wikliny, słomy i suchych traw z łąk nadbiebrzańskich. Projekt uzyskał dofinansowanie z NFOŚiGW, WFOŚiGW, UNDP GEF/SGP, EkoFunduszu i Polsko-Szwajcarskiej Komisji Środków Złotowych.

Działania w dziedzinie energetyki i ochrony środowiska będą przybierać na znaczeniu, ponieważ to właśnie samorządom powinno najbardziej zależeć na zapewnieniu mieszkańcom odpowiednich warunków życia. Wysiłki samorządów zauważa Krajowa Agencja Poszanowania Energii, organizując konkurs na najbardziej efektywną energetycznie gminę w Polsce. Nabór zgłoszeń przewidziano do 14 października br., a ich ocena potrwa do 28 lutego 2006 r. Nagradzanie i wyróżnianie na forum kraju ekoenergetycznych działań to dodatkowy bodziec motywujący samorządy.

Sposób na oszczędności
Wiele słabiej rozwiniętych polskich samorządów, które nie modernizują swojego systemu zaopatrzenia w energię, marnuje znaczne jej zasoby. Jeśli wśród urzędników brakuje ludzi o odpowiedniej wiedzy i chęci do działania, a mieszkańcy i radni nie przejawiają inicjatywy, co przecież jest w Polsce dość powszechnym zjawiskiem, trzeba zdać się na pomoc prywatnego przedsiębiorstwa.

Firmy prywatne oferują samorządom usługi polegające na realizowaniu inwestycji mających na celu zmniejszenie zużycia energii, które opłacane są ze środków zaoszczędzonych dzięki tym właśnie inwestycjom. Przedsięwzięcie składa się z kilku etapów. Upraszczając, można opisać je w następujący sposób. Po pierwsze, firma wykonuje audyt energetyczny, dzięki któremu zyskuje informacje na temat elementów systemu energetycznego gminy, których doinwestowanie dałoby oszczędności. Po drugie, przedsiębiorstwo przedstawia plan działań, następuje podpisanie umowy i firma rozpoczyna inwestycję.

Po zakończeniu prac przedsiębiorstwo czerpie zyski z oszczędności, które przynosi ta inwestycja, aż do czasu pełnego zwrotu kosztów i uzyskania zakontraktowanego zysku. Po okresie zwrotu i zapłaty wszystkie elementy inwestycji przechodzą na własność gminy, która od tej pory sama czerpie z nich korzyści. Jeśli gmina z różnych względów nie jest w stanie sama inwestować w energetykę, może zdać się na tego typu partnerstwo. Takie umowy wciąż zyskują na popularności.

Co dalej?
Aby samorządy mogły rozwijać aktywność na polu energetyki i ochrony środowiska, konieczne jest kontynuowanie procesu decentralizacji, która powinna być przeprowadzana nie tylko pod kątem zadań i obowiązków, ale przede wszystkim od strony środków i prawnych możliwości. O przyznanie większej swobody i funduszy samorządom walczą wciąż organizacje pozarządowe, takie jak Związek Miast Polskich. W najbliższym czasie przekonamy się, jaki będzie kierunek i natężenie działań nowego parlamentu i rządu w tej ważnej dla poprawnego funkcjonowania państwa sprawie.


Dokończenie znajdziesz w wydaniu papierowym. Zamów prenumeratę miesięcznika ENERGIA GIGAWAT w cenie 108 zł za cały rok, 54 zł - za pół roku lub 27 zł - za kwartał. Możesz skorzystać z formularza, który znajdziesz tutaj

Zamów prenumeratę