resja ze strony konkurencji oraz wymogi ochrony środowiska sprawiają, iż rafinerie południowe, chcąc przetrwać, zmuszone są do poszukiwania niszowych obszarów produkcji. Realizują indywidualne programy modernizacyjne i inwestycyjne, mające umożliwić im funkcjonowanie w zmienionych realiach rynkowych. Rafinerie w Jedliczu i Trzebini schroniły się pod skrzydła potężnego PKN Orlen. Rafinerie Jasło i Czechowice stoją przez nieuchronną koniecznością zaprzestania przerobu ropy i zmiany profilu produkcji. Rafineria Nafty Glimar w Gorlicach pozostanie producentem paliw i specyfików naftowych za cenę bardzo gruntownej przebudowy.

Z punktu widzenia udziału w rynku, rafinerie południowe już dawno powinny zaprzestać przerobu naftowej. Rafineria Czechowice ma ok. ok. 4% udziału w krajowym przerobie ropy, Rafineria Jasło – ok. 2%, Glimar – ok. 1%. Zasadniczym powodem, dla którego zwleka się z tą decyzją, jest chęć umożliwienia tym zakładom przygotowania się do wejścia w inne obszary działalności. Narzędziem pomocnym w procesach restrukturyzacji i modernizacji były ulgi w podatku akcyzowym.
Problemem rafinerii południowych jest nie tylko skala przerobu ropy (zwiększenie mocy produkcyjnych wymagałoby praktycznie zbudowania w ich miejsce nowych rafinerii), ale także jakość wytwarzanych paliw. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej nie będą one spełniać, z wyjątkiem paliw z Glimaru, wymaganych norm jakościowych, zwłaszcza w zakresie zawartości siarki.
Dlatego przyszłość tych rafinerii związana jest ze znalezieniem takich obszarów działalności, które pozwolą im się rozwijać oraz, co szczególnie ważne w dotkniętych dużym bezrobociem Jaśle i Gorlicach, utrzymać miejsca pracy. Taką szansę daje m.in. produkcja petrochemiczna, biopaliwa, przerób i recykling odpadów pochodzenia naftowego. Park zbiornikowy, jakim dysponują, może być wykorzystany do składowania, dystrybucji i handlu paliwami innych producentów, a także do magazynowania zapasów strategicznych państwa.

Czechowice:
w stronę petrochemii
Z zakładu zajmującego przede wszystkim rafinacją ropy Rafineria Czechowice zamierza stopniowo ewoluować do firmy petrochemicznej. Będzie wytwarzać surowiec PET, wykorzystywany głównie do produkcji butelek oraz sztucznych włókien. W tym celu kosztem ok. 800 mln zł zostanie zbudowana instalacja PET/EPTA. Wydajność instalacji PET ma wynosić 154 tys. ton, natomiast instalacji EPTA, w której na bazie paraksylenu i glikolu będzie przygotowywany surowiec do produkcji PET - 150 tys. ton.
Popyt na ten produkt rośnie zarówno w Polsce, jak i w całej Europie. Najbliżej położona wytwórnia PET znajduje się na Białorusi, ale zbliżona pod względem konfiguracji technologicznej (PET/EPTA) jest dopiero w odległej Barcelonie. Rafineria Czechowice chce stać się liczącym się dostawcą PET w Europie Centralnej, zwłaszcza iż wytwórni tego produktu nie ma w Niemczech.
Jak podkreśla kierownictwo rafinerii, planowana produkcja będzie nie tylko wysoko zaawansowana technicznie, ale i nieporównywalna z niczym, co dotychczas wytwarza się w tej części Europy. Oznacza to również, iż program petrochemiczny spółki zmierza w zupełnie innym kierunku niż program rozwoju części petrochemicznej w Płocku, wynikający z umowy o produkcji tworzyw sztucznych zawartej między PKN Orlen, a firmą Basell. Są to dwa różne kierunku rozwoju petrochemii. Inwestycja w Czechowicach-Dziedzicach może nawet zbliżyć obie rafinerie, ponieważ do produkcji PET potrzebny będzie surowiec, który z racji wymogów technologicznych obowiązujących przy produkcji niektórych wyrobów, będzie musiał być wytwarzany w Płocku, i to w ilościach większych niż tego potrzebuje Rafineria Czechowice. Ponadto programy obu spółek zostaną zrealizowane w podobnym terminie.
Proces inwestycyjny ma trwać 26 miesięcy. Uruchomienie kompleks petrochemicznego przewidziane jest na 2005 r. Finansowaniem budowy zajmie się powołana w tym celu Spółka Specjalnego Znaczenia, w której rafineria wnosząc 1/3 wartości inwestycji (ok. 60 mln dolarów) obejmie 30% udziałów. Pozostałe 70% nakładów pochodzić będzie ze źródeł zewnętrznych. Rafineria przygotowała memorandum informacyjne dla potencjalnych inwestorów, zainteresowanych udziałem w nowo tworzonej spółce. Liczy się na pozyskanie nie tylko inwestorów finansowych, ale firm, które mogą zaoferować wejście na nowe rynki i gwarancję zbytu. Spółka Specjalnego Znaczenia ma rozpocząć działalność operacyjną w pierwszym półroczu 2003 r.
Drugim obok petrochemii niszowym kierunkiem rozwoju Rafinerii Czechowice są inwestycje w pojemności zbiornikowe. W najbliższych latach zdolności magazynowe zostaną zwiększone o 40 tys. ton do 180 tys. ton. Program zakłada budowę nowoczesnego terminalu paliwowego dla autocystern, rozbudowę terminalu kolejowego i budowę nowych zbiorników. Inwestycja zostanie zakończona w drugiej połowie 2004 r. i będzie kosztować 46 mln zł. Za rozbudową zdolności magazynowych przemawia spodziewany wzrost zapotrzebowania na paliwa, a także konieczność dostosowania poziomu rezerw paliw w Polsce do wymagań Unii Europejskiej.
Na magazynowaniu paliw, w tym także pod obrót, dobrze się zarabia. Rafineria Czechowice zaopatruje w paliwa głównie rynek Śląska, który zużywa najwięcej w kraju, bo aż 60% paliw. Ponadto rafineria może skorzystać na swoim przygranicznym położeniu i udostępniać pojemności magazynowe firmom zagranicznym, np. Slovnaftowi, Czeskiej Rafinerskiej czy rafinerii w Leunie.
Rafineria Jasło:
– recykling odpadów
z tworzyw sztucznych
Przerób zużytych tworzyw sztucznych oraz produkcja asfaltów i emulsji asfaltowych to nisze produkcyjne, jakie wybrała dla siebie Rafineria Jasło. 21 października 2002 r. otwarto w rafinerii Zakład Przerobu Tworzyw Sztucznych oraz zmodernizowaną Instalację Oksydacji Asfaltów i Emulsji Asfaltowych. Realizacja obu inwestycji pochłonęła ok. 19 mln zł i przyniosła ok. 50 nowych miejsc pracy.
Według szacunków, na rynek polski wprowadza się rocznie ok. 1 mln ton tworzyw poliolefinowych, z tego w województwie podkarpackim ok. 100 tys. ton. Każdego roku ok. ¼ mln ton odpadów z tych tworzyw trafia na wysypiska śmieci. Zagospodarowanie sporej części odpadów, jest możliwe dzięki recyklingowi chemicznemu. Taka technologia została zastosowana w Zakładzie Przerobu Tworzyw Sztucznych. Produktem uzyskiwanym z przerobu tworzyw jest płynny bezsiarkowy komponent, który może być użyty do produkcji oleju napędowego, opałowego i wszystkich rodzajów benzyn. Technologia ta została opatentowana jako własność Rafinerii Jasło.
Zastosowanie surowców wtórnych do przerobu na paliwo polega na ich bezciśnieniowej degradacji w temperaturze 350-450 st. C z dodatkiem oleju transportowego i katalizatorów. W wyniku tego procesu powstaje ok. 90% mieszaniny węglowodorów o masach cząsteczkowych zbliżonych do mas węglowodorów zawartych w ropie naftowej, oraz ok. 5% gazu C3C4, który wykorzystuje się do opalania reaktorów. Uzyskana w wyniku degradacji tzw. szeroka frakcja węglowodorowa jest poddawana dalszej obróbce na innych instalacjach rafinerii. Instalacja jest uniwersalna - można na niej przerabiać nie tylko odpady z tworzyw sztucznych, ale także zaliczane do odpadów niebezpiecznych oleje przepracowane lub półprodukty uzyskane z przerobu olejów przepracowanych.
Modernizacja Instalacji Oksydacji Asfaltów i Emulsji Asfaltowych przyniosła natomiast efekty w postaci poprawy efektywności prowadzonych na niej procesów produkcyjnych oraz rozszerzenia asortymentu oferowanych produktów. Rafineria Jasło jest producentem asfaltu od 50 lat, ale dotychczas specjalizowała się w produkcji asfaltów przemysłowych, stosowanych jako materiały izolacyjne dla budownictwa. Obecnie może produkować także asfalty drogowe, emulsje asfaltowe i inne masy asfaltowe. Emulsje asfaltowe wykorzystywane są jako antyzbrylacz w przemyśle nawozowym oraz drzewnym (do klejenia poszczególnych warstw płyt).
Modernizację rozpoczęto przed dwoma laty. Aktualnie zdolności produkcyjne tej instalacji wynoszą 35 tys. ton asfaltów drogowych i przemysłowych oraz 15 tys. ton emulsji asfaltowych, co stanowi dwukrotny przyrost potencjału produkcyjnego. Dzięki przebudowie tej instalacji zmniejszyła się także emisja zanieczyszczeń do atmosfery oraz ładunek zanieczyszczeń w ściekach, doprowadzając do stanu zgodnego z wymaganiami unijnymi.
Kolejnym obszarem działalności niszowej w rafinerii jest przerób olejów przepracowanych. Do regeneracji tych olejów stosuje się w Jaśle metodę rozpuszczalnikową. Zdaniem kierownictwa rafinerii, po rozbudowie instalacji jest ona równie skuteczna w procesie regeneracji, jak instalacja w sąsiedniej Rafinerii Jedlicze, specjalizującej się w przerobie olejów przepracowanych.
Rafineria Jasło, lider na rynku parafin, będzie rozwijać tę gałąź produkcji. W planach spółki jest także zwiększenie pojemności magazynowej do 100 tys. ton. Powstały już dwa nowe zbiorniki o pojemności 10 tys. m sześc. Rozpoczęto budowę nowego terminalu paliwowego o wartości 25 mln zł i zdolnościach załadowczo-odbiorczych rzędu 500 tys. ton rocznie. Podobnie jak w Czechowicach, Rafineria Jasło chciałaby składować zapasy strategiczne oraz świadczyć usługi magazynowe dla któregoś z koncernów paliwowych.

Rafineria Glimar
Hydrokompleks
Rafineria Nafty Glimar wyspecjalizowała się wytwarzaniu średnio- i małotonażowych produktów naftowych. Ze względu na wymagania jakościowe, zwłaszcza w zakresie zawartości węglowodorów aromatycznych i siarki, utrzymanie tej specjalizacji wymaga zastosowania do produkcji procesów hydrorafinacyjnych. Dlatego kosztem 102 mln euro rafineria buduje Hydrokompleks. Ostatnio w ramach pomocy rządowej spółka dostała kredyt w wysokości 15 mln zł na kontynuację tej inwestycji. Po zrealizowaniu projektu, co przewidziano w połowie 2004 r., rafineria będzie w stanie przerabiać każdy gatunek ropy oraz produkować szereg produktów i półproduktów naftowych, w tym również takich, które dziś trzeba importować.
Zastosowanie procesu intensywnego uwodornienia produktów naftowych umożliwi wytwarzanie wysokojakościowych specyfików naftowych, jak nafty specjalne, oleje bazowe tzw. 3 generacji (są to oleje mineralne, ale o parametrach zbliżonych do parametrów olejów syntetycznych), a także środki smarowe, oleje napędowe i paliwo lotnicze.
Glimar zrealizował już inwestycję zeoformingu. Instalacja ta ma na celu zagospodarowanie niskooktanowych frakcji benzynowych z destylacji ropy. Dzięki niej rafineria może już wytwarzać wszystkie rodzaje benzyn o parametrach spełniających europejskie normy jakościowe, a także gaz propan-butan (LPG).
Ponadto w ramach programu rozwojowego firmy, zmodernizowano szereg instalacji technologicznych, w tym m.in. instalację DWR (wprowadzono komputerowe sterowanie procesem destylacji) i instalację do redestylacji produktów naftowych. Zbudowano nowe oraz zmodernizowano już istniejące zbiorniki na ropę i produkty naftowe, a także zmodernizowano magazyny produktów konfekcjonowanych, co pozwoliło na wyposażenie ich w urządzenia wysokiego składowania wraz z odpowiednią infrastrukturą pomocniczą. Modernizacją została również objęta instalacja do wytwarzania olejów smarowych, co zapewniło bardziej precyzyjne dozowanie dodatków uszlachetniających.

Magdalena Olsza